PORADNIK: Scena - Najważniejsza część teatru | 2

PORADNIK: Scena - Najważniejsza część teatru | 2

28 marca 2013, 12:44
autor: Piotr Bartosiuk

Podejmując decyzję o wielkości sceny powinniśmy się kierować następującymi wytycznymi: po ustaleniu szerokości okna scenicznego i jego wysokości określamy najpierw szerokość pudła scenicznego. Powinna wynosić minimum: szerokość okna scenicznego, plus dwie szerokości wież portalowych, przeciętnie jest to około 2 m na wieżę plus dwie szerokości okotarowania sceny, czyli przeciętnie od 2 do 3 m, plus dwa przejścia za kulisami. Jest to zazwyczaj około 2 m na jedno przejście (nad tymi przejściami zazwyczaj projektujemy galerie robocze), a zatem szerokość pudła scenicznego, np. przy oknie scenicznym o szerokości 10m wyniesie 22 do 24 m.

Głębokość sceny, liczona od umownej linii zerowej wyznaczonej wewnętrzną krawędzią ściany portalowej do linii horyzontu, nie powinna być mniejsza niż szerokość okna scenicznego plus głębokość wnęki kurtynowej i wieży portalowej, łącznie 1.2 do 2 m. Za linią horyzontu przejście dla aktorów nie powinno być węższe niż 1.3 m. Nad tym przejściem zazwyczaj też projektuje się galerię roboczą. Oczywiście, jeśli są techniczne możliwości, scenę można pogłębić. Jest to szczególnie ważne wtedy, kiedy nie mamy tylnej kieszeni.

Wysokość użytkowa sceny nie powinna być mniejsza niż 2.5-krotna wysokość okna scenicznego. Wysokość użytkowa to jest wysokość od podłogi sceny do wysokości, do której jeżdżą sztankiety, a jest to około pół metra od dolnej krawędzi konstrukcji stropu technicznego. Strop techniczny zazwyczaj opieramy na dolnym pasie wiązarów, oczywiście wiązary nad pudłem scenicznym układa się zawsze równolegle do ściany portalowej. Taki kierunek ułożonych wiązarów nie powoduje kolizji z olinowaniem górnej mechanizacji sceny.

Blokownie montuje się na takiej wysokości, ażeby od stropu technicznego do dolnych krawędzi kół odległość nie była mniejsza niż 1.9 m. Przy dużych scenach i przy dużych rozpiętościach wiązarów blokownia zazwyczaj mieści się w wysokości wiązara. A zatem wysokość pudła scenicznego to minimum 2.5-krotna wysokość okna scenicznego plus strefa bezpieczeństwa ruchu sztankietów około 0.5 m, plus wysokość konstrukcji stropu technicznego i blokowni około 3 m, np. przy oknie scenicznym o wysokości 8 m, wysokość pudła scenicznego wyniesie minimum 23 m. Głębokość podscenia zależy od tego, co planujemy na podłodze scenicznej.

 

[img:1]

Scena Opery Wrocławskiej

 

Oczywiście najgłębsze podscenie jest potrzebne wtedy, kiedy montujemy zapadnie dwupoziomowe. Drugim czynnikiem wpływającym na głębokość podscenia jest rodzaj mechanizacji, a ściślej - rodzaj napędów do zapadni. Przy najczęściej stosowanych napędach śrubowych głębokość podscenia to suma wielkości skoku zapadni poniżej sceny plus odstęp pomiędzy podłogami zapadni, plus konstrukcja dolnej podłogi zapadni, plus maszynownia minimum 1.9 m, np. przy skoku dwupoziomowej zapadni do minus 2 i odstępie pomiędzy poziomami 3.5 m, zakładając wysokość konstrukcji dolnej podłogi zapadni 0.4 m i wysokości maszynowni 1.9 m, głębokość podscenia wyniesie 7.8 m. Stosując do napędu spiralifty można tę głębokość zmniejszyć o ponad metr.

Do sprawnego funkcjonowania sceny bardzo ważne są wejścia na nią, przeznaczone dla zespołów artystycznych. Konieczne są minimum dwa wejścia i, jeżeli jest to możliwe, najlepiej gdyby znajdowały się w pobliżu ściany portalowej po lewej i po prawej stronie sceny. Jest to szczególnie ważne w teatrach posiadających boczne kieszenie, do których wjeżdżają wózki. Takie zorganizowanie wejść na scenę jest najbezpieczniejsze, albowiem główny ruch pieszy nie krzyżuje się z ruchem wózków scenicznych.

Duże sceny bezwzględnie powinny mieć cztery wejścia: dwa z przodu i dwa z tyłu sceny. Ponadto scena powinna być dobrze skomunikowana z widownią, kuluarami otaczającymi widownię oraz ze stropem nad sceną i widownią, a jeżeli pozwalają na to warunki techniczne, również z kabinami za tylną ścianą widowni, z pominięciem traktu publiczności.

 

[img:2]

Scena Teatru Wielkiego w Poznaniu

 

Na bocznych ścianach pudła scenicznego galerie przeznaczone są do montowania na nich parku oświetleniowego, a w teatrach, posiadających jeszcze sztankiety z napędem ręcznym, są pomostami, z których doładowuje i rozładowuje się przeciwwagi sztankietów. Jeżeli galeria służy do obsługi sztankietów, to jej szerokość nie powinna być mniejsza niż 2 m, a jeżeli tylko do montażu parku oświetleniowego, wystarczającą szerokością jest 1.5 m.

Na tylnej ścianie galeria służy wyłącznie do oświetlenia kontrowego oraz jest połączeniem dla obsługi przechodzącej z jednej galerii bocznej na drugą. Galeria może mieć szerokość 1 m. Na przedniej ścianie wieże portalowe łączy się z galeriami bocznymi podestami o szerokości wież portalowych i wnęki kurtynowej. Galerie zazwyczaj wykonane są ze stali i pokrywane blachą. Ponieważ obsługa na galeriach musi poruszać się po cichu, galerię najlepiej wyłożyć grubym chodnikiem gumowym lub innymi tłumiącymi materiałami.

W niektórych teatrach galerie są przez konstruktorów wykorzystywane do usztywnienia ścian pudła scenicznego i wykonane z żelbetu. Liczba galerii zależy od wysokości pudła oraz ich przeznaczenia. Również od przeznaczenia zależy ich nośność użytkowa. Galerie służące wyłącznie do montażu parku oświetleniowego wystarczy, że będą miały nośność 2.5 kN/m2. Jeżeli jednak służą do odkładania przeciwciężarów, to ich nośność może sięgać nawet 10 kN/m2. Liczba galerii, ich nośność użytkowa, odstępy między galeriami muszą być zdefiniowane przez technologa. 

 

[img:3]

Wytyczne do konkursu na projekt sceny operowej w Katowicach.
Przekrój poprzeczny sceny. Autor: Jerzy Gumiński (1975).

 

W scenach wysokich, a szczególnie w teatrach z ręcznymi napędami sztankietów, bardzo ważna jest komunikacja pionowa, a zatem konieczne jest wyposażenie sceny w dźwigi dla obsługi technicznej sceny. Winda powinna mieć przystanki od podscenia aż do stropu technicznego. W teatrach wyposażonych w sztankiety z napędem elektrycznym, bardzo dobrym rozwiązaniem ze względów akustycznych i dogodnego dostępu do zespołów napędowych jest zaprojektowanie maszynowni górnej mechanizacji za ścianą boczną pudła scenicznego (rys.1).

Innym rozwiązaniem może być przykrycie pudła scenicznego nad blokownią stropem żelbetowym i na nim ustawienie zespołów napędowych górnej mechanizacji, ale jest to kosztowniejsze. W maszynowni należy również umieścić szafy rozdzielcze napędów. Lokalizacja szaf w pobliżu zespołów napędowych ułatwia zarówno montaż tych urządzeń, jak i późniejszą konserwację.

Podłoga sceny to bardzo ważny element pudła scenicznego. Wykonuje się ją z tak zwanej okrętówki, czyli bezsęcznych desek ze słojem ustawionym pionowo. Grubość podłogi winna wynosić minimum 5 cm po obustronnej obróbce. Deski łączy się na pióro własne lub obce, umieszczone niesymetrycznie mniej więcej dwie trzecie od górnej płaszczyzny podłogi. Takie umieszczenie pióra pozwala na wielokrotne szlifowanie podłogi sceny. Oczywiście deski muszą być impregnowane przeciwogniowo.

 

[img:4]

Scena Teatru Muzycznego w Gdyni

 

Deski układa się na legarach drewnianych, zwykle o wysokości 10 lub 15 cm i podkładkach antywibracyjnych, a legary na podłodze żelbetonowej albo na konstrukcji stalowej. Należy pamiętać, że podłoga tworzy na scenie pudło  rezonansowe, dlatego przy projektowaniu podłóg konieczny jest udział akustyka. Często okazuje się, że przestrzenie między legarami należy wypełnić warstwą materiałów tłumiących.

Scena musi być klimatyzowana, ale należy pamiętać, że jest to przestrzeń w różny sposób zabudowywana dekoracjami. Raz mogą to być tylko ściany lub kotary wokół sceny, innym razem małe wnętrze na pierwszym planie, i do tego z podwieszanym sufitem. Raz gra się bezpośrednio na podłodze sceny, innym razem na rozpiętej podłodze z płótna lub tworzyw sztucznych.

Projektując klimatyzację należy bezwzględnie przeanalizować wiele wariantów zabudowy sceny i zdecydować o miejscach zlokalizowania nawiewów, a szczególnie wyciągów. Oczywiście nawiewa się powietrze od góry, a wyciąga od dołu. Jest to wprawdzie wbrew fizyce, ale w teatrze niejedna rzecz odbywa się wbrew różnym prawom. Ważne jest też, by artyści na scenie nie odczuwali ruchu powietrza i żeby nie przeszkadzał im hałas, dlatego na kratkach umieszczonych w odległości od aktorów mniejszej niż 1 m głośność nie może być większa niż 25 dB, a prędkość powietrza nie większa od 0.25 m/s.

 

[img:5]

Scena Teatru Muzycznego Roma

 

Dobre rezultaty uzyskuje się umieszczając nawiewy w wieżach portalowych, a w teatrach o szerokich oknach portalowych na mostach portalowych, oczywiście na mostach ruchomych, doprowadzając powietrze elastycznymi przewodami i poświęcając trochę miejsca, tradycyjnie przeznaczonego na rampy oświetleniowe w dolnej części mostu, na kanały nawiewne.

Wyciągi najlepiej lokalizować poza polem gry. Na polu gry grozi im przykrycie nakładanymi podłogami. Projektując klimatyzację sceny, należy pamiętać o wyrównaniu ciśnienia pomiędzy sceną i widownią, tak ażeby opuszczana kurtyna nie była wypychana na scenę lub widownię. Sceny ogrzewane przez klimatyzację muszą być wyposażone dodatkowo w ogrzewanie dyżurne, zapewniające temperaturę około 16°C. Jest to konieczne, szczególnie przy dłuższych przerwach w pracy teatru, ze względu na zainstalowane na scenie cenne urządzenia i drewnianą podłogę.

Z tego co napisałem widać, że to pozornie nieciekawe architektonicznie pudełko musi być bardzo precyzyjnie i wszechstronnie rozwiązane, i to nie tylko przez architekta i konstruktora. Musi tutaj działać również technolog, a niekiedy też akustyk. Po ustaleniu gabarytów pudła scenicznego gospodarzem tej przestrzeni pozostaje technolog.

Często projektując nowe obiekty lub modernizację teatrów, opracowuje się osobny projekt, nazywany projektem technologii sceny, ale faktycznie jest to projekt technologii sceny, proscenium, widowni, a w wypadku scen z kieszeniami, również kieszeni scenicznych.

 

[img:6]

Scena Teatru Szekspirowskiego w Chicago

 

Projekt technologii sceny musi precyzyjnie określać liczbę urządzeń technicznych, ich parametry oraz rozmieszczenie, a także rozmieszczenie ciągów instalacyjnych. Skoordynowanie rozmieszczenia urządzeń i ciągów instalacyjnych jest bardzo ważne, ponieważ w pudle scenicznym mamy urządzenia mechaniczne, urządzenia i instalacje napędowe, urządzenia i instalacje oświetlenia technologicznego, urządzenia i instalacje elektroakustyczne, urządzenia i instalacje systemu inspicjenta oraz systemu telewizji użytkowej, wielkowymiarowe kanały instalacji klimatyzacyjnej i wentylacyjnej, wodne instalacje gaśnicze i co najmniej kilkanaście różnych innych  instalacji elektrycznych, takich jak oświetlenie robocze, sygnalizacja przeciwpożarowa, oświetlenie awaryjne, telefony dso itp.

W Polsce znane są przypadki, kiedy główni projektanci obiektów, zazwyczaj architekci, ograniczali zakres działania technologa tylko do sceny i wtedy oczywiście już nie technolog teatru, lecz technolog sceny nie ma wpływu ani nie ponosi odpowiedzialności za funkcjonowanie całego obiektu.

Rezultaty takich działań okazały się fatalne, w dodatku spowodowały poważne koszty poniesione na różnego rodzaju roboty dodatkowe, bez wykonania których funkcjonowanie całego obiektu byłoby uciążliwe, a czasami wręcz  niemożliwe. Nie można z tak precyzyjnej machiny, jaką jest teatr, wyrwać jakiejś części, nie troszcząc się, jak ta część będzie współpracowała z resztą obiektu. Ale są jeszcze poważniejsze przypadki, kiedy zupełnie zapomina się o technologii, nie tylko tej ogólnej, ale i technologii sceny. To już temat nie dla technologa, lecz dla odpowiednich organów kontrolujących celowość wydawania społecznych pieniędzy.

 

 

 

[img:9:L]Jerzy Gumiński

W ciągu niezwykle pracowitego życia Jerzy Gumiński, inżynier z ponad pięćdziesięcio letnim doświadczeniem zawodowym, stworzył ponad czterdzieści projektów technologii i urządzeń scenicznych dla teatrów w kraju i za granicą. Jako dyrektor kierował realizacją inwestycji w wielu obiektach kultury. Pamiętając, że technologia szybko się zmienia, że świetne koncepcje i projekty z lat osiemdziesiątych nie mogą być tak samo dobre obecnie, w XXI wieku, starał się wyposażyć teatry w urządzenia nowoczesne, nie powielając jednocześnie bezkrytycznie zachodnich wzorów. Sam dochodził do pewnych rozwiązań, wprowadzał innowacje, realizował nowe pomysły, byle nie iść utartymi drogami.

Zakładając wiele lat temu Przedsiębiorstwo Specjalistyczne TEATR, zaprosił do współpracy wybitnych fachowców, którzy byli kimś więcej niż inżynierami od projektowania i budowania teatrów. Byli ludźmi, dla których praca była pasją i wielką przygodą życia. Uznanie i podziw dla ich twórczego wysiłku i talentu zawarł w książce „Przemijają lata, zostają teatry”. W nowej książce „Porozmawiajmy o technologii teatru” opisując skomplikowaną maszynerię teatralną, stara się przybliżyć Czytelnikom współczesne osiągnięcia w tej dziedzinie.

Jako niekwestionowany autorytet w dziedzinie technologii teatru, ze znawstwem i odwagą opowiada o tym, co pozornie jest oczywiste, ale w praktyce wcale nie jest. Książka o dużej wartości poznawczej i popularyzatorskiej jest dopełnieniem wieloletniego dorobku życia zawodowego Autora.

 

 

Pozostałe poradniki Białe światło - do czego służy? Ekspertyza od Cameo Specjalista ds. oświetlenia Herbert Bernstädt oferuje swoją wiedzę we wszystkich obszarach techniki oświetleniowej oraz technologii opraw. W pierwszej edycji serii doświadczony ekspert ds. oświetlenia i inżynier ds. rozwoju zajmuje się... FELIETON: Koniec żaru! Czyli o co tak naprawdę chodzi Skupmy się teraz na naszej branży, jako realizator sam jestem fanem światła żarowego, jako dodatku do standardowego oświetlenia używanego na estradzie.
PORADNIK: Jak stworzyć efekt lampy żarowej w myDMX? Tak naprawdę pomysł na ten krótki poradnik narodził się dość spontanicznie, kiedy to przyzwyczajony do nieco bardziej “riderowych” programów do obsługi oświetlenia śledziłem nieco funkcje popularnego oprogramowania “myDMX”. O dziwo -...
PORADNIK: Czym jest DMX? Inteligentne systemy oświetleniowe mogą sterować intensywnością światła, zmieniać kolor, wyświetlać wzory świetlne, kierować strumień światła w dowolnym kierunku, a nawet odbierać muzykę i wyświetlać swój własny...
PORADNIK: Światło na scenie - Magia kolorów Sezon wakacyjny już niedługo. Jeśli tylko pozwala pogoda, większość imprez odbywa się pod chmurką. Dobry koncert to nie tylko dobra muzyka ale i odpowiednie oświetlenie sceny. PORADNIK: Scena - Najważniejsza część teatru | Cz. 3 Scena to najważniejsza część teatru, pozornie niezbyt ciekawa architektonicznie, bo to przecież pudło przeznaczone na różne urządzenia technologiczne i instalacje. Ale właśnie od tego, jak to pudło zostanie...